I Tukutuku Vei Keda Taucoko, E Yasana Kecega

Na cava ni mavoa ni domo? Na iwalewale ni vakacegu kei na gauna e gadrevi kina na veivuke ni vuniwai?

Na mavoa ni domo e dua na leqa e dau laurai vakalevu ena levu ni mate ni sala ni cegu e cake, vakabibi ena matedewa kei na matedewa kaukauwa. E rawa ni yaco me kaukauwa sara me vakavuna na dredre ni tiloma, vosa se cegu. Ena levu ni gauna, na mavoa ni domo e rawa ni lewai ena iwalewale vakacegu e rawa ni caka e vale. Ia, kevaka e dede, kaukauwa se dau lesu tale na mavoa ni domo, e dodonu me vakadikevi na vuna e vuni koya ka gadrevi kina na veivakabulai vakavuniwai.

Na cava na mavoa ni domo, ka na yaco ena gauna cava?

Na mavoa ni domo e dua na ituvaki e vakavuna na sega ni vakacegu ena domo, e laurai ena mosi e domo ni tiloma, kama, mosi se domobula. E dua vei ira na ivakatakilakila e dau laurai vakalevu ena nodra curu mai na lewenivanua ena valenibula. E dau vakavuna vakalevu na mate (vakabibi na mate ni virusi), na veika e vakavuna mai na vanua, na veika e vakavuna na matedewa, kei na veika e vakavuna na domo me mavoa.

Na mavoa e domo e rawa ni vakilai ena veivanua duidui:

• Na tolonivale ni gusu: Farenaiti

• Na tubu kei na damudamu ena tonsil: Tonsilaiti (mavoa ni tonsil)

• Na leqa ena larynx: Larenaiti

Na cava na vuna e dau vakavuna vakalevu na mavoa ni domo?

Na mavoa ni domo e rawa ni vakavuna mai na vuqa na vuna. Na bibi duadua e wili kina:

Mate ni virusi: Na matedewa, matedewa kaukauwa, COVID-19, mononukleosi, measles, chickenpox, mumps kei na virusi tale eso e wili ena vuna levu duadua.

Mate ni bakteria: Na bakteria streptokokosi (vakabibi vei ira na gone) e vakavuna vakalevu; ena so na gauna, na bakteria e vakau mai na veiyacovi me vaka na gonorea, chlamydia e rawa talega ni vakavuna na mavoa ni domo.

Veika e vakavuna na matedewa: Na poleni, kuvu, draunikau ni manumanu, na kuvu ni bulumakau e rawa ni vakavuna na veika e vakavuna na matedewa kei na postnasal drip e vakavuna na mavoa ni domo.

Veika e vakavuna mai na vanua: Na cagi mamaca, vakaleqai ni cagi, kubou ni sigareti, kemikali e rawa ni vakavuna na mamaca kei na domo me rui malumalumu.

Reflü (Gastroesophageal Reflux Disease): Na waimoli ni kete e lako cake, e rawa ni vakavuna na kama kei na mavoa ena domo.

Vakamavoataki kei na vakayagataki vakalevu: Na vosa ena domodomo levu, vakayagataki vakalevu ni domo, se na mavoa e rawati ena domo e rawa ni vuna ni mavoa ni domo.

Na ivakatakilakila ni mavoa ni domo, o cei e dau laurai vakalevu kina?

Na mavoa ni domo e dau:

• Mosi e domo ni tiloma,

• Mamaca, kama, domobula ena domo,

• Tubu kei na damudamu,

• Veigauna e dau laurai kina na sega ni rogo vinaka,

• Ka rawa ni so tale na ivakatakilakila ni mate me vaka na matedewa, katakata se malumalumu e laurai vata kei na mavoa ni domo.

E rawa ni yaco vei ira kece; ia, e dau laurai vakalevu vei ira na gone, o ira era malumalumu na nodra ivakadei ni yagodra, o ira era dau gunu sigareti se o ira era dau tiko ena vanua e sega ni savasava.

Na iwalewale vakacegu cava e rawa ni caka e vale me vakamalumalumutaka na mavoa ni domo?

Eni levu ni mavoa ni domo, na iwalewale oqo e rawa ni vukea na vakamalumalumutaki ni ivakatakilakila:

• Gunu wai levu kei na wai katakata

• Gargara ena wai masima (vakayagataki na veimama ni teaspoon masima ena dua na bilo wai katakata)

• Gunu wai ni draunikau katakata (me vaka na chamomile, sage, ginger, echinacea, marshmallow root)

• Vakavakarakara na bal kei na lolo (bal e rawa ni gunu duadua se vakadavori ena wai ni draunikau)

• Vakayagataka na misini ni vakamama se vakalevutaka na vakamama ni rumu

• Vakaceguya na domo kei na domodomo, qarauna mo kakua ni vosa ena domodomo levu

• Qarauna mo kakua ni tiko ena vanua e vakavuna na mavoa (qarauna mo kakua ni gunu sigareti se tiko ena kubou ni sigareti)

E so na veivuke vakavuniwai (me vaka na clove, ginger, echinacea) e rawa ni vakaceguya na mavoa ni domo; ia, o ira era tiko na mate dede, marama bukete se o ira era dau gunu wainimate me ra vakatarogi vuniwai mada.

Na cava me digitaki ena kakana?

Me vakamalumalumutaka na mavoa ni domo;

• Vakamuria na kakana malumu, rawarawa ni tiloma me vaka na supu katakata, yogurt, puree, custard

• Qarauna mo kakua ni kania na kakana damudamu, waimoli, katakata se batabata vakalevu

• Vakayagataka na apple cider vinegar, bal (me gunu duadua se vakadavori ena wai katakata) me veivuke

Na garlic, ena nona iwalewale ni veivakabulai, e rawa ni yaga ena so na ituvaki, ia o ira era malumalumu na kete me ra qarauna ni vakayagataka.

Na iwalewale cava e vakayagataki ena veivakabulai ni mavoa ni domo?

Na veivakabulai e vakatau ena vuna e vuni koya:

• Na mavoa ni domo e vakavuna na mate ni virusi e dau vakacegu ga; e sega ni yaga na wainimate ni bakteria

• Na mavoa ni domo e vakavuna na mate ni bakteria (me vaka na strep throat), e gadrevi kina na wainimate ni bakteria e vola na vuniwai ka dau vakayacori ena 7-10 na siga

• Me vakamalumalumutaka na mosi kei na katakata, e rawa ni vakayagataki na painkiller e tiko kina na acetaminophen se ibuprofen

• Na mavoa ni domo e vakavuna na matedewa, e rawa ni vukea na antihistamine

• Na mavoa ni domo e vakavuna na reflü, e gadrevi kina na veivakabulai me vakalailaitaka na waimoli ni kete kei na veisau ena kakana

Na ivakatakilakila tale eso e lako vata kei na mavoa ni domo kei na ituvaki me qarauni

Na mavoa ni domo e dede se kaukauwa; katakata levu, dredre ni tiloma/sega ni rawa ni cegu vinaka, tubu ena bati ni domo se matana, dra ena domo, mosi levu ni daliga, vuca ena gusu/se liga, mosi ni soqo ni sui se drodro ni domo e sega ni caka vakawasoma, me vakatotolotaki na sikova na vuniwai.

Na cava me caka me kilai kina na mavoa ni domo?

Na vuniwai e rogoca na nomu leqa, dikeva na nomu itukutuku ni bula ka cakava na dikevi ni yago. Kevaka e gadrevi, e rawa ni vakayagataki na test ni antigen totolo se na culture ni domo me kilai kina na mataqali mate.

Na mavoa ni domo vei ira na gone: Na cava me qarauni?

Na mavoa ni domo vei ira na gone e dau vakavuna vakalevu na mate, ka dau vakacegu ena vakacegu, gunu wai levu kei na painkiller veiganiti. Ia, e sega ni dodonu me soli vei ira na gone na aspirin (risi ni Reye syndrome), me dau tarogi vuniwai ni gone.

Na cava na ibalebale ni mavoa ni domo e dede?

Na mavoa ni domo e sivia na dua na macawa se dau lesu lesu; e rawa ni semati kei na mate dede, matedewa, reflü, mate ni mate se vuna bibi tale eso. Ena ituvaki va oqo, e dodonu me sikovi na vuniwai dau vakadidike.

Na mavoa ni domo kei na veivakabulai

Na veivakabulai e vakayagataki ena matedewa me vaka na flu kei na virusi tale eso e yaga ena taqomaki ni mate oqo ka vakalailaitaka talega na risi ni mavoa ni domo. E sega ni dua na veivakabulai e vakayagataki vakalevu ena itikotiko me taqomaka na mate ni streptokokosi, ia na taqomaki levu duadua oya na vakamareqeti ni savasava kei na qarauni mo kakua ni tiko ena vanua levu na tamata.

Na cava me caka ena veisiga me taqomaki kina na mavoa ni domo?

• Vakavulica na dau savasava ni liga, vakayagataka wasawasa ni liga ena vanua levu na tamata

• Qarauna na savasava ni iyaya kei na vanua e dau vakayagataki

• Kanavata balavu kei na vakaukauwataki ni yago, cakava na vuli ni yago wasoma

• Kakua ni gunu sigareti, qarauna mo kakua ni tiko ena kubou ni sigareti

• Kakua ni guilecava na dikevi ni bula wasoma

Na veisemati ni mavoa ni domo kei na matedewa

Na mavoa ni domo kei na matedewa e dau laurai vata ena levu ni mate ni sala ni cegu e cake. Na mavoa ni domo e rawa ni vakavuna na matedewa. Na matedewa e dede se kaukauwa e rawa ni dusia na dua tale na vuna bibi e vuni koya.

Taro e dau tarogi vakalevu me baleta na mavoa ni domo

1. Ena vica na siga e oti kina na mavoa ni domo?
Na levu ni mavoa ni domo e vakamalumalumutaki ena loma ni 5-7 na siga ena veivuke kei na qaravi e vale. Ia, kevaka e sivia na dua na macawa se vakalevu na leqa, me sikovi na vuniwai.

2. Na cava e vakavuna na mavoa ni domo ni tiloma?
Na mate, mavoa, matedewa, reflü se dua na ka e tu ena domo e rawa ni vakavuna na mosi ni tiloma. Me kilai na vuna kei na veivakabulai veiganiti, me tarogi vuniwai

3. Na cava se mate ni domo, na tei cava se veisau vinaka kina?
Na tei papatia, tei adaçayı, tei zencefil, tei ısırgan otu, tei ekinezya, kei na tei hatmi kökü e rawa ni vukea. Ni bera ni vakayagataki e dua na iwali vaka-tei, e dodonu mo kerea na vakasama ni vuniwai.

4. Ena veika vakacava e dodonu kina mo lako vei vuniwai ena mate ni domo?
Kevaka e dredre sara na cegu, dredre na tiloma, katakata levu, vakalevu na mavoa ena domo se matana, mosi levu, dra ena domodomo, sega ni rogo vinaka na domo, veika e sega ni dau yaco se na mosi e dede (sivia na dua na macawa), e dodonu mo sikova sara na vuniwai.

5. Na cava me caka kevaka e tauvi gone na mate ni domo?
Na yabaki ni gone, nona bula kei na kena so tale na ivakatakilakila e bibi me raici vuniwai. E dau vinaka me vakacegu, gunuva na wai levu, kei na vakayagataki ni wainimate ni mosi e dodonu. Kua ni solia na aspirin kevaka o se sega ni taroga na vuniwai.

6. Na kakana cava me kania se gunuva na tamata e tauvi mate ni domo?
Me digitaki na kakana malumu, katakata se veimama, ka sega ni vakaleqa na domo (soup, yogurt, puree, honey, herbal teas). E vinaka me qarauni na kakana dau vakaisuasuataki se kakana dau vakavuni mosi.

7. Na mate ni domo dede e rawa ni sema kei na mate cava?
Na mate ni domo dede e rawa ni vu mai na mate ni mavoa dede, allergy, mate ni reflux, sinusitis, se vakavo ga na mate ni mate ca se mate ni domo ni domo.

8. Na mate ni domo e ivakatakilakila ni COVID-19?
Io, ena COVID-19, na mate ni domo e dua vei ira na ivakatakilakila e dau laurai; ia, e rawa talega ni laurai ena so tale na mate. Kevaka o sega ni vakadeitaka, e bibi mo sikova na vuniwai.

9. Na cava me qarauni kevaka e tiko vata na mate ni domo kei na mosi ni domo?
E dau sema vakalevu kei na mate ni cegu e cake. Ia, kevaka e dede, bibi se dra na mosi ni domo, mo lako totolo vei vuniwai.

10. Na wainimate ni matedewa kei na so tale na wainimate e rawa ni vakalailaitaka na mate ni domo?
Na wainimate ni matedewa kei na so tale na wainimate ni mate ni viral e rawa ni vakalailaitaka na vakatara ni mate kei na kena vakavuna na mate ni domo.

11. E dodonu me vakayagataki na wainimate ena mate ni domo?
Me vaka na vuna, e rawa ni vakayagataki na wainimate ni mosi, wainimate ni allergy se na wainimate ni mate ni manumanu ke vakaroti mai vei vuniwai. Ena veika malua se veimama, e sega ni gadrevi na wainimate.

12. Na yaga ni pastil kei na sprey ena mate ni domo?
Na pastil kei na sprey ni domo e rawa ni vakaceguya vakalocal; ia, e sega ni walia na vuna levu. E rawa ni vakayagataki me vukei, ia mo taroga na vuniwai me baleta na kena vakayagataki donu.

13. Na cava me caka kevaka e tauvi na yalewa bukete na mate ni domo?
Na gunuva na wai veimama, honey, gargle ena wai masima kei na vakamama na cagi e rawa ni vukea na yalewa bukete. Kevaka e bibi na ivakatakilakila, mo sikova sara na vuniwai.

14. Na veisemati ni sigaret kei na mate ni domo?
Na vakayagataki sigaret e rawa ni vakaleqa na domo, vakalailaitaka na kena vakacegui, ka vakalevutaka na rawa ni tauvi mate. Kevaka e rawa, mo qarauni mo kua ni vakayagataka na sigaret se tiko voleka ena kubou ni sigaret.

15. Na cava e rawa ni vakavuna na mate ni domo ena dua ga na yasana?
Na mate ni domo ena dua ga na yasana e rawa ni vu mai na mate ni tonsil, mavoa ena yasana, mavoa se vakavo ga na mate ca, ka bibi me raici vuniwai ena ituvaki va oqo.

iVurevure

• Dünya Sağlık Örgütü (WHO) – "Sore Throat" bilgi sayfası

• U.S. Centers for Disease Control and Prevention (CDC) – "Sore Throat: Causes & Treatment"

• Amerikan Kulak Burun Boğaz Akademisi (AAO-HNSF) – Hasta Bilgilendirme Rehberleri

• Mayo Clinic – "Sore Throat" Hasta Bilgilendirmesi

• British Medical Journal (BMJ) – "Diagnosis and management of sore throat in primary care"

Na tabana oqo e baleta walega na itukutuku; me baleta na leqa ni bula, mo sikova tikoga na vuniwai.

Na cava ni Damu ni Loma? Na kena iVakadinadina, na vuna, kei na iWalewale ni kena kilai?

Na damu ni loma e kena i balebale na tubu vakasivia ni sela ena loma ni loma ka vakavuna na tubu ni mate ca (malign tumour). Na sela oqo e tekivu tubu vakalevu ena vanua e tiko kina ka bulia e dua na kato. Ni sa dede, ni sa toso cake na mate, e rawa ni vakatetea ki na veiwekani ni sela kei na vei tiki ni yago e yawa.

Na mate oqo e dua vei ira na mate ca e dau laurai vakalevu ka rawa ni vakavuna na leqa bibi ena vuravura raraba. Ena levu ni gauna, e sega ni vakaraitaka na kena i vakadinadina ena itekitekivu ni mate, o koya gona, ni sa kilai na mate, sa toso cake sara. Ena vuku ni ka oqo, e bibi me ra dau vakaraici wasoma na tamata era tu ena levu ni vakatataro kei na kena curu ena porokaramu ni vakadikevi.

iTukutuku Raraba me baleta na Damu ni Loma

Na damu ni loma e dua na mate e tekivu ena tubu vakasivia ni sela ena loma ni loma. Na veika e vakavuna vakalevu duadua na mate oqo oya na dau gunu sigaret, na kena dau veitalia na kena vakaleqa na cagi, asbesi kei na gas radon.

Na levu ni vakayagataki ni sigaret kei na so tale na veika e vakavuna, sa vakavuna me dua vei ira na vuna levu duadua ni mate ca e vakavuna na mate ena tagane kei na yalewa ena vuqa na vanua. Kevaka e laurai ena itekitekivu, e rawa ni walia na damu ni loma, ia ena levu ni gauna e laurai ni sa toso cake na mate, o koya gona, e lailai na digidigi ni veiqaravi kei na kena rawati.

Na cava na iVakadinadina e Dau laurai ena Damu ni Loma?

Na ivakadinadina ni damu ni loma e dau laurai vakalevu ena gauna sa toso cake kina na mate. Ena itekitekivu, e dau sega ni laurai, ia ena dede ni gauna, e rawa ni laurai na leqa oqo:

• Na mosi ni moku e sega ni oti ka toso na kena kaukauwa

• Dra ena moku

• Na dau malumalumu ni domo

• Leqa ni tiloma

• Leqa ni gana kei na lutu ni lewena

• Oca sega ni kilai na vuna

Na ivakadinadina oqo e rawa ni laurai talega ena so tale na mate ni loma, o koya gona, kevaka e tu na vakabauta, e dodonu me raici e dua na vuniwai.

Na Veisau ni iVakadinadina ni Damu ni Loma me vaka na kena iWasewase

iWasewase 0: Na sela ni mate e tu ga ena i taba e loma duadua ni loma, e sega ni vakaraitaka na ivakadinadina ka dau laurai wale ga ena gauna ni vakadikevi wasoma.

iWasewase 1: Na kato e tu ga ena loma ni loma, e sega ni vakatetea. E rawa ni laurai na moku malua, leqa ni cegu se mosi malua ena loma ni su. Ena gauna oqo, e rawa ni rawati vinaka na veiqaravi vakavuniwai.

iWasewase 2: Na mate sa rawa ni yaco ki na sela titobu ni loma se ki na nodrau veitikivi na sela ni dra. Dra ena moku, mosi ena loma ni su kei na malumalumu e dau laurai vakalevu. E rawa ni gadrevi na kemoterapi kei na radioterapi vata kei na veiqaravi vakavuniwai.

iWasewase 3: Na mate sa vakatetea ki na vanua tani mai na loma kei na sela ni dra. Moku sega ni oti, mosi levu ena loma ni su, leqa ni tiloma, lutu levu ni lewena kei na oca levu e rawa ni laurai. Na veiqaravi e dau wili kina na veimataqali veiqaravi vata.

iWasewase 4: Na mate sa vakatetea ki na so tale na tiki ni yago (me vaka na ate, mona se su). Leqa levu ni cegu, oca bibi, mosi ni su kei na mona, sega ni via kana kei na lutu levu ni lewena e ivakaraitaki. Ena gauna oqo, na veiqaravi e vakatagedegede ki na lewa ni ivakadinadina kei na vakavinakataki ni bula.

Na vuna bibi ni Damu ni Loma

Na vuna levu duadua oya na dau gunu sigaret. Ia, e rawa ni laurai na damu ni loma vei ira era sega ni gunu sigaret. Ena rairai levu ni mate oqo, e laurai ni levu duadua e sema kei na sigaret. Na gunu sigaret ena vanua e tu kina e dua e sega ni gunu (passive smoking) e vakalevutaka talega na vakatataro.

E dua tale na vakatataro oya na veitaratara kei na asbesi. Na asbesi e dua na vatu e dau vakayagataki ena gauna sa oti me baleta na kena voroka na katakata kei na vakacacani. Nikua, e dau laurai vakalevu ena vanua ni cakacaka, ena gauna ni cavuti ni asbesi.

Kena i kuri, na vakaleqa ni cagi, gas radon, radiation, KOAH (mate ni loma e sega ni cegu vinaka) kei na veika e sema kei na vuvale e rawa ni vakalevutaka na vakatataro ni damu ni loma.

E tiko na Veimataqali Damu ni Loma?

Na damu ni loma e wasei rua me vaka na sela e tekivu mai kina:

Damu ni loma ni sela lalai: E rauta ni 10-15% ni leqa taucoko. E tubu totolo ka vakatetea totolo, e dau sema vakalevu kei na sigaret.

Damu ni loma sega ni sela lalai: E rauta ni 85% ni mate taucoko. Na iwasewase oqo e wili kina e tolu na mataqali levu:

• Adenocarcinoma

• Squamous cell carcinoma

• Large cell carcinoma

Na veiqaravi kei na toso ni damu ni loma sega ni sela lalai e dau vinaka cake, ia na i wasewase ni mate kei na bula taucoko ni tamata e ka bibi.

Na Veika e Vakatubura na Damu ni Loma kei na Vakatataro

• Na dau gunu sigaret e vuna kaukauwa duadua ni mate.

• Veiraurau, na gunu sigaret ena vanua e tiko kina e dua e sega ni gunu, e vakalevutaka vakalevu na vakatataro.

• Na veitaratara dede kei na gas radon, vakabibi ena veivale e sega ni cegu vinaka, e bibi.

• Asbesi, vei ira era cakacaka ena vanua e tu kina, e vakalevutaka na vakatataro.

• Na vakaleqa levu ni cagi kei na veika vakamisini ni tabana ni cakacaka e dua tale na vakatataro.

• Na tiko ni mate oqo ena vuvale e rawa ni vakalevutaka na vakatataro vakataki iko.

• KOAH kei na mate ni loma dede tale eso e vakalevutaka talega na vakatataro.

Na iWalewale ni Kena Kilai na Damu ni Loma

E vakayagataki na iwalewale ni sarasara kei na vakadidike ni vale ni vakadidike me kilai kina na damu ni loma. Vakabibi vei ira era tu ena vakatataro, e rawa ni vakatutu me vakayacori ena veiyabaki na sarasara ni loma ena CT scan ni dose lailai.

Kevaka e tu na ivakadinadina vakavuniwai, na x-ray ni loma, CT scan, vakadidike ni moku kei na biopsy (tauri ni tiki ni sela) e dua na iwalewale ni kena kilai. Ena vuku ni ka e kunei, e vakadewataki na i wasewase ni mate, na kena vakatetea kei na mataqali. Mai na gauna oqo, e lewai kina na veiqaravi vinaka duadua me baleti koya e tauvi.

Na Dede ni Kena Tubu na Damu ni Loma

E rawa ni taura e 5–10 na yabaki me tekivu na tubu vakasivia ni sela me yaco kina na laurai ni mate. Ena vuku ni dede ni kena tubu, e levu era kilai ni sa toso cake na mate. O koya gona, e bibi na vakaraici wasoma kei na vakadikevi ena itekitekivu.

Na Digidigi ni Veiqaravi ena Damu ni Loma

Na digidigi ni veiqaravi e vakatau ena mataqali ni mate, na kena i wasewase kei na bula taucoko ni tamata. Ena itekitekivu, e rawa ni cavuti na kato ena veiqaravi vakavuniwai. Ena i wasewase toso cake, e rawa ni vakayagataki na kemoterapi, radioterapi, immunoterapi se na veitaratara ni veiqaravi oqo. Na digidigi ni veiqaravi e lewai vakatabakidua mai na timi ni vuniwai.

Na veisele, vakabibi ena itekitekivu kei na mate e sega ni vakatetea, e dua na digidigi vinaka. E rawa ni cavuti e dua na tiki ni loma se na loma taucoko me vaka na levu kei na vanua e tu kina na kato. Na veiqaravi ena i wasewase toso cake e vakatagedegede me vakalailaitaka na toso ni mate kei na ivakadinadina.

Na Bibi ni Vakadikevi Wasoma kei na Kena Kilai ena iTekitekivu

Kevaka e laurai na damu ni loma ena vakadikevi ni bera ni laurai na ivakadinadina, e rawa ni tubu cake na rawati ni veiqaravi kei na bula. Vakabibi vei ira na dau gunu sigaret era yabaki 50 cake, na vakadikevi ni veiyabaki e rawa ni vukea na kena laurai ena itekitekivu. Kevaka o nanuma ni o tu ena vakatataro, e bibi mo veitaratara kei na vuniwai me curu ena porokaramu ni vakadikevi donu.

Veitarogi Dau Cakava (FAQ)

Na ivakadinadina taumada ni damu ni loma cava?

E dau laurai vakalevu na moku sega ni oti, dra ena moku, malumalumu ni domo kei na leqa ni cegu me ivakaraitaki taumada. Kevaka o raica na leqa oqo, veitaratara vakatotolo kei na vuniwai.

Na damu ni loma e laurai ga vei ira na dau gunu sigaret?

Sega. E dina ni sigaret e vuna levu duadua, ia e rawa ni laurai na mate oqo vei ira era sega ni gunu sigaret. Na gunu sigaret ena vanua e tiko kina e dua e sega ni gunu, na veika e sema kei na vuvale kei na veika e vakavuna mai na vanua tale eso e rawa ni vakavuna talega.

Akciğer e rawa ni kanisā e vu mai na vuvale?

E so na vuvale era rawa ni ra vakalevutaka na leqa ni mate oqo ena vuku ni nodra vakatagedegede ni bula vakatamata. Ia, e levu sara na ituvaki ni mate oqo e semati vata kei na kubou ni sigaretini kei na kena vakaleqa na veika e tu wavoliti keda.

E rawa ni wainimate vakavuniwai na kanisā ni yago ni cegu ke laurai taumada?

Io, ke laurai taumada, ena wainimate dodonu, e rawa ni vakabulai vakadua. O koya gona, na kena laurai totolo e bula kina na tamata.

E vakacava na kena kilai na kena vakalevutaki na mate?

Na kena vakadidike, na kena raici ena iyaya ni vakadidike kei na kena vakadikevi na tiki ni yago (biopsy) ke gadrevi, ena vakaraitaka na levu ni kena vakatetei kei na veitikina ni yago e tara.

E rawa ni vakaliligi vata kei na mate cava tale?

Na bronkitis dede, pneumonia se mate ni cegu tale eso e rawa ni vakaraitaka na ivakatakilakila vata. Me rawa ni laurai vakadodonu, e gadrevi na vakadidike matata.

E dredre na wainimate ni kanisā ni yago ni cegu?

Na digidigi ni wainimate e vakatau ena kena vakalevutaki na mate kei na ituvaki ni bula ni tamata. E bibi me vakarautaki e dua na ituvatuva ni wainimate e salavata kei na gagadre ni tamata yadua.

Na cava e rawa ni caka me tarovi kina na kanisā ni yago ni cegu?

Me kua ni vakayagataki na sigaretini kei na veika e vakatabakidua, me taqomaki mai na kubou ni sigaretini, me vakayagataki na ivakarau ni taqomaki ena cakacaka e vakaleqa, me dau vakadikevi wasoma na bula vakavuniwai.

E laurai ena yabaki cava na kanisā ni yago ni cegu?

E dau laurai vakalevu ena qase era sivia na 50 na yabaki, ia e rawa ni yaco ena dua ga na yabaki. E levu cake na leqa vei ira era dau gunu sigaretini.

E rawa ni vakavinakataki na ituvaki ni bula vei ira era bula tiko kei na kanisā ni yago ni cegu?

Io, ena gauna oqo, ena vuku ni wainimate kei na veiqaravi ni tokoni, e rawa ni vakavinakataki na ituvaki ni bula.

O cei e dodonu me vakadikevi wasoma me raica na kanisā ni yago ni cegu?

O ira sara ga era dau gunu sigaretini balavu, era sivia na 50 na yabaki, kei ira tale era tu vei ira eso na leqa ni bula, e dodonu me ra vakadikevi wasoma.

Na cava e rawa ni caka me tokoni kina na tauvimate ena gauna ni wainimate?

Na veivuke vakayago kei na vakasama e rawa ni vakavinakataka na ituvaki ni bula ni tauvimate ena gauna ni wainimate kei na kena oti.

E vakaleqa na veisele ni kanisā ni yago ni cegu?

Me vaka ga na veisele kece, e tiko eso na leqa. Ena kena vakadikevi vinaka na tauvimate kei na kena vakarautaki dodonu ena bera ni veisele, e rawa ni vakalailaitaki na leqa.

Na cava na ibalebale ni vakayagataki ni "wai vuku" ena wainimate?

E so na mataqali kanisā ni yago ni cegu, e rawa ni vakayagataki na wainimate e vakatabakidua me vakadodonutaki kina na sela ni mate. Na vuniwai ena vakadikeva na kena vinaka me vakayagataki na wainimate oqo me vaka na kena vakadidike na sela ni mate.

Na cava e yaco ke sega ni wainimatei na kanisā ni yago ni cegu?

Ke sega ni wainimatei, ena vakatotolotaki na kena vakalevutaki ka rawa ni vakaleqa na cakacaka ni yago bibi. E bibi me laurai totolo ka wainimatei vakatotolo.

iVurevure

• World Health Organization (WHO): Lung Cancer

• American Cancer Society: Lung Cancer

• Centers for Disease Control and Prevention (CDC): Lung Cancer

• European Society for Medical Oncology (ESMO): Lung Cancer Guidelines

• National Comprehensive Cancer Network (NCCN): Clinical Practice Guidelines in Oncology – Non-Small Cell Lung Cancer

• Journal of the American Medical Association (JAMA): Lung Cancer Screening and Early Detection

Na cava ni Loma ni Yalo, Na Vuna kei na iRairai ni Mate oqo? Na iTuvatuva ni Veivakabulai Vou e Vakayagataki Nikua?

Na cava ni loma ni yalo e dua na leqa levu e yaco ena gauna e sega ni rawata kina na yalo na kena vakayagataki na oksijini kei na kakana bibi, ka gadrevi kina na veivuke totolo. Ena vosa vakavuniwai e kilai tani me myocardial infarction, ka dau vakavuna vakalevu ena kena lokuyara vakasauri na dra ena veiwa ni yalo. Na lokuyara oqo e dau vakavuna ena kena voroka na bulago ni dra e tara tu ena dela ni veiwa, kolesterol kei na so tale na ka, se na kena vakavuna na clot ni dra me sogo taucoko se vakalailaitaka na sala ni dra. Ena kena kilai totolo na leqa kei na veivakabulai totolo, e rawa ni vakalailaitaki na ca e yaco vua na yalo.

Na iVakamacala kei na iVakarau ni Cava ni Loma ni Yalo

Na cava ni loma ni yalo e dua na leqa e yaco ena gauna e sega ni rawata kina na yalo na oksijini, ka vakavuna me vakacacani na dela ni yalo. E dau yaco vakalevu ena kena vakalailaitaki se lokuyarataki vakasauri na veiwa ni yalo. Na bulago e tara tu ena dela ni veiwa e rawa ni vakalailaitaka na sala ni dra, ka kevaka e voroka, ena rawa ni tara kina na clot ni dra ka tarova vakasauri na curu ni dra vua na yalo. Kevaka e sega ni dolavi totolo na lokuyara oqo, ena rawa ni vakacacani vakadua na dela ni yalo ka vakavuna na malumalumu ni nona vakaukauwataka na dra, ka rawa ni yaco kina na malumalumu ni yalo. Na cava ni loma ni yalo e dua vei ira na vuna levu ni mate e vuravura raraba. Ena levu ni veivanua, na cava ni loma ni yalo e vakavuna e levu cake na mate mai na veika e vaka na vakacalaka ena gaunisala.

Na iRairai ni Cava ni Loma ni Yalo e Dau Sota Vakalevu

Na iRairai ni cava ni loma ni yalo e rawa ni duidui mai na dua na tamata ina dua tale, ka rawa ni sega ni matata na kena ivakatakilakila. Na ivakatakilakila e dau sotavi vakalevu oqo:

• Na mosi se leqa ena loma ni ucu ni yalo: Na mosi, na vakasauri, na kama se na bibi ena loma ni ucu ni yalo; e rawa ni yaco talega ina liga i mawi, domo, gusu, dakudaku se kete.

• Na sega ni rawata vinaka na cegu: E rawa ni yaco vata kei na mosi ni loma ni yalo se tu taudua ga.

• Na sucu: E dau kilai levu na sucu batabata ka levu.

• Na malumalumu kei na oca: E rawa ni vakilai na oca e vica na siga ni bera na leqa, ka dau sotavi vakalevu ena marama.

• Na vakasuasuataki se na vakaloloma ni vakasama

• Na malumu ni kete, na suka se na sega ni rawata vinaka na kakana

• Na vakasauri ni loma ni yalo e sega ni vakavuna na cakacaka se sega ni oti vakatotolo

• Na vakasauri se sega ni dodonu na loma ni yalo

• Na mosi ena dakudaku, tabataba se dela ni kete, ka dau sotavi vakalevu ena marama.

• Na sucu sega ni kilai rawa na vuna se na leqa ni cegu

• Na vakalevu ni wai ena yava, yavana se bati ni yava (ena gauna e toso cake kina na leqa) Na ivakatakilakila oqo e rawa ni malua se kaukauwa vakalevu. Ke vakilai tiko na mosi ni loma ni yalo kei na sega ni rawata vinaka na cegu me sega ni yali ena vica na miniti se vakatalega kina, me vakatotolo ni kere veivuke vakavuniwai.

Na iRairai ni Cava ni Loma ni Yalo ena iSoqosoqo Duidui

Ena marama kei ira na cauravou, e rawa ni sega ni dua na mosi ni loma ni yalo ena gauna e yaco kina na cava ni loma ni yalo. Ena marama, e dau kilai levu na malumalumu, mosi ni dakudaku, malumu ni kete, leqa ni moce kei na lomaocaoca. Ena qase se ira na tauvimate ni suka, e rawa ni sega ni matata na mosi, ia e rawa ni vakilai vakasauri na malumalumu se na sega ni rawata vinaka na cegu me vaka na imatai ni ivakatakilakila.

Na mosi ni loma ni yalo, vakasauri ni loma ni yalo, sucu batabata kei na yadra vakasauri ena bogi se gauna ni moce e rawa ni ivakatakilakila ni cava ni loma ni yalo e yaco ena gauna ni moce.

Na iVakarau ni Cava ni Loma ni Yalo

E levu na ka e rawa ni vakavuna na cava ni loma ni yalo ka dau yaco vata na veika oqo. Na ivakarau ni leqa e dau sotavi vakalevu oqo:

• Na vakayagataki ni sigaretini kei na veika e vakavuna na kubou

• Na kolesterol levu (vakabibi na tubu ni LDL kolesterol)

• Na yago levu ni dra (hypertension)

• Na suka (diabetes)

• Na levu ni yago kei na sega ni cakacaka vakayago

• Na kakana sega ni vinaka (levu na witi bibi kei na trans fat, lailai na kakana bulabula)

• Na itukutuku ni mate ni yalo ena vuvale ena gauna lailai

• Na lomaocaoca kei na leqa ni vakasama

• Na tubu ni yabaki (e tubu na leqa ni toso na yabaki)

• Na tagane (ia ni oti na menopause, e tubu talega na leqa ena marama) Eso na ivakatakilakila ni labotauri (me vaka na C-reactive protein, homocysteine) e rawa ni vakaraitaka na tubu ni leqa. Ena vuniwai nikua, vei ira era levu na yago, eso na veiqaravi vakavuniwai kei na veisau ni bula e rawa ni vakalailaitaka na leqa.

Na iTuvatuva ni Kilai ni Cava ni Loma ni Yalo

Na ka bibi duadua ena kilai ni cava ni loma ni yalo oya na vakaraica na leqa kei na ituvaki ni tauvimate. Oti, e dau vakayagataki na veitarataravi oqo:

• Electrocardiography (EKG): E vakaraitaka na veisau ni cakacaka vakalivaliva ni yalo ena gauna ni leqa.

• Na labotauri ni dra: Vakabibi na tubu ni enzyme kei na protein e vu mai na yalo me vaka na troponin e tokona na kilai ni leqa.

• Echocardiography: E vakadikeva na kaukauwa ni yalo me vakaukauwataka na dra kei na veisau ni nona cakacaka.

• Ena so na gauna, e rawa ni vakayagataki na x-ray ni cakau, CT scan se MRI me vakadikeva vakavinaka.

• Coronary angiography: Me kilai vakadodonu na lokuyara kei na vakalailaitaki ni veiwa, ka rawa ni vakayacori vata kei na veivakabulai. Ena gauna ni veiqaravi, e rawa ni vakayagataki na balloon angioplasty se stent me dolava na veiwa.

Na iTuvatuva ni Veivuke Totolo ena Cava ni Loma ni Yalo

Na gauna e vakila kina e dua na tamata na ivakatakilakila ni cava ni loma ni yalo e bibi vakalevu. Na veika bibi me caka vakatotolo oqo:

• Me qirita vakatotolo na veiqaravi vakavuniwai (ambulance se emergency service)

• Me dabe vakamalua na tamata, me lailai na nona cakacaka

• Ke tiko duadua, me biuta na katuba me dola se kere veivuke vei ira era volekati koya

• Ke a vakarota oti na vuniwai, e rawa ni vakayagataka na wainimate me vaka na nitroglycerin

• Me waraka na veivuke vakavuniwai me yacova ni yaco mai na timi ni vuniwai, me qarauni na sega ni cakacaka vakalevu kei na panik. Na veivuke totolo kei na kena caka vakadodonu ena gauna ni leqa e vakalailaitaka na ca ena yalo ka vakalevutaka na galala ni bula.

Na iTuvatuva Vou ni Veivakabulai ena Cava ni Loma ni Yalo

Ena vuniwai nikua, na veivakabulai ni cava ni loma ni yalo e vakavakarau vakataki koya ena mataqali leqa, na kena kaukauwa kei na ivakarau ni leqa e tu vei tamata. Na veivakabulai e dau okati kina na veika oqo:

• Me tekivu vakatotolo na wainimate me dolava na veiwa kei na wainimate me vakalailaitaka na clot ni dra

• Na veivakatorocaketaki vakavuniwai ena gauna totolo (angioplasty, stent) e dau digidigi taumada

• Ke gadrevi, e rawa ni vakayacori na by-pass surgery me sosomitaki na veiwa lokuyara ena veiwa bulabula

• Ni oti na leqa levu, me tekivu na veisau ni bula me tokona na bula ni yalo, vakayagataki vakadodonu na wainimate kei na lewai ni ivakarau ni leqa

• Na biuta ni sigaretini, kakana bulabula, cakacaka vakayago, lewai ni lomaocaoca, kei na lewai ni suka kei na yago levu ni dra ke tiko, oya na veika bibi duadua. E bibi me muria vakavoleka na ivakasala ni vuniwai ni yalo kei na vuniwai ni veiwa ni yalo, ka lai vakadikeva wasoma.

Na Veika e Rawa ni Cakava me Tarova na Cava ni Loma ni Yalo

Na leqa ni cava ni loma ni yalo e rawa ni vakalailaitaki vakalevu ena veisau ni bula ena vuqa na gauna:

• Me biu vakadua na sigaretini kei na veika e vakavuna na kubou

• Me vakayagataki na kakana lailai na kolesterol, levu na kakana bulabula kei na witi, lailai na witi bibi kei na kakana vakavuniwai

• Me caka wasoma na vuli ni cakacaka vakayago; e vakatutu me laurai e 150 na miniti ena dua na macawa na cakacaka vakayago e donu

• Me lewai vinaka na yago levu ni dra kei na suka; ke gadrevi me vakayagataki wasoma na wainimate

• Ke levu na yago se obese, me kere veivuke vakavuniwai me yacova na yago bulabula

• Me vulica na lewai ni lomaocaoca kei na vakayagataki ni veiqaravi ni vakasama. Na qarauni ni veika oqo e vukea na vakalailaitaki ni mate ni yalo e vuravura raraba.

Na Tarogi Wasoma

E dau sotavi vakalevu ena yabaki vica na cava ni loma ni yalo?

Na leqa ni cava ni loma ni yalo e tubu ni toso na yabaki. Ia na ivakarau ni kawa, suka, sigara vakayagataki kei bula kei na bula vakarau ni bula e rawa ni laurai talega vei ira na itabagone qase.

E rawa ni yaco na matedewa ni yalo e sega ni dua na mosi ni ucu ni yalo?

Io. E vakabibi vei ira na marama, ira na tauvimate ni suka kei ira na qase, na matedewa ni yalo e rawa ni yaco e sega ni dua na mosi ni ucu ni yalo. E dodonu me vakaraici vakabibi na malumalumu, leqa ni cegu, mateni se mosi ni daku me vaka na ivakatakilakila e sega ni dau yaco.

E rawa ni yaco na matedewa ni yalo ena bogi se ni moce tiko?

Io, na matedewa ni yalo e rawa ni yaco ni moce tiko se ni sa voleka na mataka. O ira era yadra vakasauri ena mosi ni ucu ni yalo, vakasama ni yalo se malumalumu, me ra vakatotolo sara ki na vuniwai me vakadikevi.

E duidui na ivakatakilakila ni matedewa ni yalo vei ira na marama mai vei ira na tagane?

Vei ira na marama, e dau laurai vakalevu na malumalumu, mosi ni daku kei na kete, leqa ni cegu, mateni kei na so tale na leqa e duidui mai na mosi ni ucu ni yalo e dau laurai vei ira na tagane.

Na cava eso na ituvaki e rawa ni vakayalovinakataki me vaka na matedewa ni yalo?

Na leqa ni kete, panic attack, mosi ni veivakatorocaketaki ni yago, reflux kei na pneumonia e rawa ni vakaraitaka na ivakatakilakila e tautauvata kei na matedewa ni yalo. Kevaka e tu na leqa, me vakadikevi vakavuniwai vakatotolo.

E dodonu me gunu aspirin ni yaco tiko na matedewa ni yalo?

Kevaka e vakatura na vuniwai kei na sega ni dua na allergy, e rawa ni yaga ena so na ituvaki me gunu aspirin ni bera ni yaco mai na veitokoni vakavuniwai. Ia, ena veigauna kece, me vakatabakidua na veivuke vakavuniwai.

E rawa ni vakabulai taucoko na tamata ni oti na matedewa ni yalo?

Na levu ni ira na tauvimate era ciqoma na veivuke totolo, ena veiqaravi vinaka kei na veisau ni bula vakarau, era rawa ni lesu tale ki na bula bulabula. Ia, ena so na gauna, e rawa ni yaco na vakaleqai tudei ni cakacaka ni yalo.

Na cava na vuna ni matedewa ni yalo vei ira na itabagone?

Vei ira na itabagone, na vakayagataki ni sigara, kolesterol cecere, levu na yago, sega ni vakaukauwa, kei na so na leqa ni dra e sucu mai, e rawa ni vakavuna na matedewa ni yalo.

Na cava me vakaraici ena kakana me taqomaki kina mai na matedewa ni yalo?

Me digitaki na kaukaua, vua, madrai taucoko, ika kei na waiwai vinaka; me vakalailaitaki na kakana e tu kina na waiwai saturated kei na trans, tuitui kei na suka.

Ni oti na matedewa ni yalo, na gauna cava e rawa ni tekivu kina na vuli kaukauwa?

Na vuli kaukauwa ni oti na matedewa ni yalo me tekivutaki ga ena lewa ni vuniwai kei na vakadikevi ni ituvaki ni tamata yadua.

E vica na siga e tiko kina e valenibula o koya e tauvi matedewa ni yalo?

Na kena balavu e vakatau ena kaukauwa ni matedewa kei na veiqaravi e vakayacori. Ena levu ni gauna, e tiko ena valenibula me vica na siga se dua na macawa.

Kevaka e tiko na mate ni yalo ena matavuvale, na cava me caka?

Na itukutuku ni matavuvale e dua na risk factor bibi. Me kua ni gunu sigara, me kania na kakana bulabula, vuli kaukauwa wasoma, kei na kena gadrevi me vakadikevi wasoma na yalo.

E rawa ni vakavuna na matedewa ni yalo na stress?

Na stress balavu e rawa ni vakalevutaka vakadodonu na risk ni matedewa ni yalo. Me saga me tarovi na stress se vakayagataka na ivakarau vinaka ni veisaututaki.

References

• Dina ni bula raraba (World Health Organization, WHO): Cardiovascular diseases (CVDs) Fact Sheet.

• American Heart Association (AHA): Heart Attack Symptoms, Risk, and Recovery.

• European Society of Cardiology (ESC): Guidelines for the management of acute myocardial infarction.

• US Centers for Disease Control and Prevention (CDC): Heart Disease Facts.

• New England Journal of Medicine, The Lancet, Circulation (Peer-reviewed medical journals).